لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (pdf) مراجعه فرمایید.

ملزومات کارکردی داده های مستند (فراد) الگوی مفهومی رابطه، موجودیتی است که توسط ایفلا به وجود آمد تا بین داده های ذخیره شده در پیشینه های مستند کتابخانه با نیازهای کاربران این پیشینه ها پیوند ایجاد کند. این الگو، جزیی از الگوی دیگر ایفلا یعنی ملزومات کاربردی پیشینه های کتابشناختی (FRBR) است. فراد، موجودیتها و توزیعهای خاص مهار مستند در پیشینه ها را به FRBR می افزاید و آن را تکمیل می کند. چارچوب مفهومی و پیش بینی هایی که برای آینده آن صورت گرفته، چهار هدف عمده را برای آن در نظر گرفته است. این چهار هدف عمده که خواسته های کتابداران و کاربران کتابخانه را پوشش می دهند، عبارتند از: یافتن، تشخیص، متن گذاری و توجیه. هدف اولیه این الگوی مفهومی، تهیه چارچوبی تحلیلی برای بررسی ملزومات کارکردی پیشینه های مستند و اشتراک بین المللی داده های مستند است. به عبارت دیگر، این الگوی مفهومی ایجاد شده تا:مبنایی روشن و محکم برای پیوند داده های ذخیره شده در پیشینه های مستند با نیازهای کاربران آن پیشینه ها ایجاد کند.به ارزیابی امکان اشتراک بین المللی و استفاده از داده های مستند در درون کتابخانه و خارج از آن کمک نماید.در این پژوهش، ضمن تشریح کامل الگوی فراد، کاربردها و کارکردهای آن در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی بررسی خواهد شد. همچنین، لزوم استفاده از این الگو در ذخیره و بازیابی اطلاعات به منظور افزایش کارایی نظامهای بازیابی اطلاعات تحلیل می شود.

هدف: ارزیابی بانک مستندات ایران بر اساس مدل فراد از منظر انطباق ساختاری و محتوایی است.روش شناسی: برای انجام این مطالعه ترکیبی از روش مطالعه اسنادی (کتابخانه ای) و پیمایشی استفاده شد. برای کمی سازی خصیصه های فراد نیز رویکرد امتیاز وزنی به کار رفت.یافته ها: میانگین انطباق ساختاری و محتوایی "بانک مستندات ایران" با مدل فراد به ترتیب 80.48 و 22.13 امتیاز است. بیشترین و کمترین میانگین انطباق ساختاری به ترتیب مربوط به نقش کاربری "توجیه" با 93.18 و "یافتن" 67.33 امتیاز است. بیشترین و کمترین میانگین انطباق محتوایی در نقش های کاربری مربوط به "یافتن" با 25.36 و کمترین مربوط به نقش کاربری "بافتارنمایی" با 21.11 امتیاز است.نتیجه گیری: وجود تفاوت معنادار بین میانگین انطباق ساختاری و محتوایی پیشینه های مستند مارک ایران با مدل فراد دیده می شود. مارک ایران توانسته است ساختار بالقوه مناسبی را برای پیاده سازی مدل فراد مهیا کند، اما به کار نگرفتن این ساختار در تولید داده های مستند سبب شده است که در حال حاضر محتوای لازم برای اجرای مدل فراد وجود نداشته باشد. لذا ایجاد الگویی برای افزایش کارکرد داده های مستند کتابخانه ملی در جهت اف.آر.بی.آر. سازی ضروری است.

بحث ایجاد الگوهای ملزومات کارکردی از سال 1990 آغاز گردید. الگوی ملزومات کارکردی پیشینه های کتاب شناختی نخستین الگوی مفهومی بود که جهت تنظیم داده های کتاب شناختی در فهرست ها و پایگاه های اطلاعاتی در سال 1997 به وجود آمد. در طراحی این الگو سعی شده است تا با ارائه ساختارهای جدید جهت ذخیره سازی و نمایش پیشینه های کتاب شناختی، مشکلات موجود در این زمینه در قواعد فهرست نویسی انگلوامریکن بر طرف گردد. پس از آن، گروه های کاری مختلف ایفلا مامور ایجاد سه الگوی ملزومات کارکردی داده های مستند، ملزومات کارکردی پیشینه های مستند موضوعی و ملزومات کارکردی پیشینه های کتاب شناختی شی مدار شدند که اگر چه هر یک دارای ویژگی های خاص خود هستند، ولی هر سه بر مبنای الگوی نخستین شکل گرفته اند. در مقاله حاضر سعی شده است تا ضمن معرفی الگوهای ملزومات کارکردی ایفلا و بیان تاریخچه آنها، ویژگی ها، ساختار، کارکردها و در نهایت مزایا معایب این الگوها مورد بررسی قرار گیرد.

هدف: هدف از این پژوهش تعیین احتمالات مختلفی است که با استفاده از طرح فراداده ای توصیف شی می توان موجودیت های گروه دوم اف. آر. بی. آر. را با آن توصیف کرد. روش: روش پژوهش حاضر تطبیقی بوده و در آن از اجزای اصلی، فرعی، ویژگی ها و مقادیر طرح فراداده ای توصیف شی و نیز موجودیت های گروه دوم اف. آر. بی. آر. استفاده شده است. یافته ها: با توجه به احتمالات در نظرگرفته شده، ممکن است شخص یا تنالگان دارای مسوولیت پدیدآورنده، ایجاد کننده، سازنده یا تنظیم کننده یک اثر و یا دارای مالکیت و یا امانت گیرنده و یا در ارتباط با عنوان باشد و نیز ممکن است در ساختن یک عنوان قراردادی از آن استفاده شود و یا نسبت به اسامی دیگر ارجحیتی داشته باشد و یا موضوع منبع قرار گیرد. همچنین شخص یا تنالگان می تواند به صورت بخشی از عنوان اثر باشند و یا یک پیشینه فراداده ای را به وجود بیاورد. به نظر میرسد با توجه به نتایج به دست آمده از تطبیق دو طرح مورد پژوهش، امکان توصیف انواع نقش هایی که اشخاص و یا تنالگان ها در منابع مختلف دارند، در طرح فراداده ای توصیف شی با استفاده از بستر نحوی ایکس. ام. ال. به میزان زیادی وجود دارد و با استفاده از این بستر نحوی، میتوان به توصیف موجودیت های گروه دوم در جایگاه های مختلف توصیفی پرداخت.

الگوی ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی، الگویی مفهومی جهت تنظیم عناصر کتابشناختی در فهرست ها و پایگاه های اطلاعاتی، در سال 1997 از سوی ایفلا و به دنبال طرحی جهت بازنگری در قواعد فهرست نویسی آنگلوامریکن به وجود آمد. این الگو در صدد است که از سایر قواعد فهرست نویسی موجود مجزا بوده و جهت تامین نیازهای اطلاعاتی کاربران که مهم ترین هدف این الگو محسوب می شود، از ساختاری جدید جهت ذخیره سازی و نمایش پیشینه های کتابشناختی بهره برد. به نظر می رسد می توان از برخی ویژگی های منحصر به فرد این الگو، در رفع مشکلات و کمبودهای فهرست های کنونی و طراحی نظام های آینده بهره گرفت. در مقاله حاضر پس از بیان تاریخچه الگوی ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی ایفلا و معرفی مختصر این الگو و موجودیت های تشکیل دهنده آن، به مهم ترین پژوهش های انجام شده در مورد آن اشاره شده و ویژگی های اصلی این الگو و تفاوت های آن با قواعد فهرست نویسی آنگلوآمریکن مورد بررسی قرار می گیرد. توصیف موازی مدرک اولیه و آثار وابسته به آن، ساختار سلسله مراتبی پیشینه های کتابشناختی و تهیه یک ابرپیشینه برای هر اثر و تعیین دقیق کارکردهای عناصر داده ای موجود در پیشینه های کتابشناختی، از جمله مهم ترین ویژگی های این الگو نسبت به قواعد فهرست نویسی آنگلوامریکن محسوب می شود. در انتها نیز برخی از نواقص مربوط به این الگو مورد بررسی قرار می گیرد.

نیازهای اطلاعاتی کاربران فهرستهای کتابخانه ای، با توجه به فناوری های نوین اطلاعاتی و منابع تمام متن ارائه شده در محیط دیجیتالی، تغییر یافته است. در حال حاضر، کاربران خواستار دسترسی سریع و بدون محدودیت به منابع اطلاعاتی کتابخانه هستند که این خواسته ها تغییر در رویکردها و راهکارهای سازماندهی اطلاعات در کتابخانه را ضروری می سازد. فهرست های کتابخانه ای نوین، مانند گذشته، یک سیاهه ساده از منابع اطلاعاتی کتابخانه برای نشان دادن محل نگهداری منابع نیست، بلکه انتظار می رود فهرست های کتابخانه ای تسهیل گر امور پژوهشی کاربران باشد و در حقیقت قدم های اولیه تحلیل و مدیریت دانش در قالب فهرست صورت گیرد. بر همین اساس، فهرست های کنونی کتابخانه ها که بر اساس قواعد فهرست نویسی انگلوامریکن شکل گرفته اند، قادر به پاسخگویی به نیاز کاربران در محیط های جدید و بر اساس منابع تمام متن دیجیتالی نوین نیستند. به همین دلیل و به منظور غلبه بر مشکلات تطابق نداشتن قواعد انگلوامریکن با محیط های دیجیتالی و شبکه ای جدید، کمیته همکاری مشترک (جی.اس.سی.) تصمیم گرفت استانداردی جدید برای فهرست نویسی با عنوان استاندارد توصیف و دسترسی به منابع (آر.دی.ای.) منتشر سازد. این استاندارد، در هماهنگی با قواعد انگلوامریکن و سایر استانداردهای فهرست نویسی و بر مبنای الگوهای مفهومی ایفلا یعنی «ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی (اف.آر.بی.آر.) و ملزومات کارکردی داده های مستند (اف.آر.ای.دی.)» به وجود آمده است. با توجه به تصمیم مجامع بین المللی سازماندهی اطلاعات مبنی بر تغییر قواعد فهرست نویسی، ضروری است زمینه های لازم برای پیاده سازی و جایگزینی آر.دی.ای. با قواعد انگلوامریکن فراهم آید. در این مقاله، تلاش شده است تا ضمن معرفی قواعد آر.دی.ای. و تشریح هدفها، اجزا و عملکرد آن، به مقایسه آن با انگلوامریکن پرداخته و ضرورت پیاده سازی و بهره گیری از مزایای آن در فهرست های کتابخانه های ایران، تبیین شود.

در فرایند سازماندهی مدارک موجود در کتابخانه، فهرست نویسی مواد و تهیه سیاهه ای از آنها همواره متداول و رایج بوده است. کتابداران همواره درصدد یافتن راهی برای نظم دادن به مجموعه ها بوده اند تا از این طریق، دسترسی مراجعان به مواد موجود را میسر سازند. این امر در مورد نسخه های خطی در قالب متن و یا الکترونیکی نیز صادق بوده و استفاده موثر کاربران از این مواد، از طریق توصیف دقیق و ترسیم روشن روابط کتابشناختی میان این مدارک، فراهم می گردد. در سالهای اخیر، ضمن استفاده فراگیر از فهرستهای رایانه ای، با ارائه الگوهای نوینی جهت تنظیم پیشینه های کتابشناختی در فهرستها مواجه هستیم که می تواند برای فهرست نویسی نسخه های خطی نیز مورد استفاده قرار گیرد. از آن جمله می توان به الگوی مفهومی ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی اشاره نمود که در سال 1997 از سوی ایفلا مطرح گردید. به نظر می رسد این الگو دارای ویژگیهای منحصر به فردی است که می تواند در فهرست نویسی مواد کتابخانه ای موجود و طراحی نظامهای آینده، مورد استفاده قرار گیرد. در مواردی که تاکنون به صورت موردی از این الگو در فهرست نویسی نسخه های خطی و قدیمی استفاده شده، شاهد نتایج جالب و امیدوار کننده ای بوده ایم.در پژوهش حاضر، با استفاده از روش مروری و تحلیلی، سعی خواهد شد پس از معرفی کوتاه الگوی ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی و اشاره به مواردی که از این الگو در فهرست نویسی نسخه های خطی و قدیمی استفاده شده، به مهم ترین خصوصیات و ویژگیهای این الگو اشاره شود. همچنین، با توجه به اینکه تاکنون پژوهشی در مورد فهرست نویسی مدارک خطی با استفاده از الگوی ملزومات کارکردی در کشور انجام نشده است، پژوهش حاضر می تواند راه را برای انجام پژوهشهای مشابه، هموار نماید.